Witraż – starożytna gałąź sztuki, która pojawiła się po tym, jak ludzie nauczyli się przygotowywać kolorowe szkło.

Witraż (łać. Vitrum – „szkło”>vitrage – zdobnicze szkło okienne) – zdobniczy rodzaj sztuki, dzieło sztuki z kolorowego szkła, wstawiane w okno, drzwi albo w ścianę wnętrza. Pojedyncze kolorowe szkła o różnych kształtach umacniane są między sobą za pomocą listewek ołowianych. (źródło: vikipedia.org).

Chcąc delektować się pięknem witraży, światło musi padać na widza przez szkło. Dlatego za pomocą witraży zdobi się przestrzenie okienne i drzwiowe, wstawia się specjalne ramki, parawany, framugi, instaluje się sztuczne albo naturalne oświetlenie.

Historia i techniki wykonania witrażu

To, że obrazy z kolorowego szkła potrafią zmienić jakąkolwiek, nawet najbardziej nieatrakcyjną, ponurą atmosferę pomieszczenia, zauważono bardzo dawno. Wnioskując z fragmentów znalezionego kolorowego szkła, najprostsze witraże były spotykane jeszcze w czasach starożytnego Egiptu. W starożytności ten bardzo drogi i wymagający wiele pracy element dekoracyjny był wykorzystywany tylko w pomieszczeniach kultu i religijnych. W bazylikach pierwszych chrześcijan Rzymu do wykończenia okien wykorzystywało się cienkie okrawki alabastru i selenitu, które przyćmiewały wyraziste światło i tworzyły niepowtarzalny efekt dekoracyjny. W katedrach i kościołach gotyckich Francji XX-XXII w. były już witraże-obrazy, przedstawiające religijną fabułę. Były one tworzone z kawałków kolorowego szkła, umocnionych za pomocą ołowianych listewek. Takie były początki klasycznego witrażu. 

Klasyczny witraż – wyjątkowo drogi i skomplikowany w wykonaniu element dekoracyjny. Klasyczne witraże są restaurowane albo wykonywane na specjalne zamówienie.

Technologia wykonania klasycznego witrażu. Klasyczny witraż tworzony jest z oddzielnych kawałków kolorowego szkła, wyciętych na podstawie rysunku i połączonych profilem z ołowiu, miedzi i mosiądzu. Rysuje się szkic o naturalnych rozmiarach, na jego podstawie do poszczególnych fragmentów wycina się szkło organiczne, cienkie okienne i sylikatowe, oszlifowuje się z użyciem wysokiej temperatury. Fragmenty mocuje się za pomocą profili metalowych w formie litery H i U, miejsca połączenia konstrukcji łączy się lutując.

Przygotowane szkła i narzędzia w pracowni witrażu. Zdj. autoraWitraż-obraz we Francji Zdj. autora

Następnie znajdujący się w ramce element łączy się z pozostałymi elementami witrażu. Chcąc wykonać profil w formie litery H, ołowiany wlewek-trzpień wkłada się do walca i walcuje się.

Tak walcuje się ołów. Zdj. autora

Ołów – miękki metal, dlatego wgłębienie wzdłuż półproduktu uzyskuje się w łatwy sposób. Właśnie w te wgłębienia wkłada się kolorowe szkło.

Kolorowe szkło wkłada się w ołowiany profil. Zdj. autora

Podczas wykonywania witrażu należy koniecznie mieć duże zapasy różnego kolorowego szkła, wyjątkowo dokładnie wyciąć elementy witrażu i bardzo dokładnie wlutować element żeby wyglądał jak profil w kształcie litery „H”, łączący sąsiednie elementy, a same nity lutownicze nie były widoczne. Zgodzicie się, że taka praca rzeczywiście nie jest łatwa, wymaga dużych nakładów pieniężnych i doskonałych umiejętności.

Dlatego obecnie do wnętrz domu czy mieszkania najczęściej wytwarzane są imitacje witraży.

Na kolorowych szkłach witraży można malować i rysować dodatkowe widoki. Szkło maluje się glazurami – farbami ceramicznymi, a później – wypala się w piecu w temperaturze +350°C.

Piec dla witrażowego szkła Zdj. autora

Takim sposobem farbę łączy się z powierzchnią szkła. Klasyczny witraż doskonale pasuje do okien, drzwi, ściennych przegród, jednak w związku z właściwościami swojej ciężkości nie nadaje się do sufitów i ozdabiania żyrandoli.

Ważny przełom w technologii witraży nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. W wytwórstwie witraży pojawiła się metoda „tiffany”, pochodząca od nazwiska amerykańskiego mistrza witraży L. Tiffaniego. Nowa technologia tworzenia witraży polegała na tym – na krańce każdego figurowego kawałka szkła nakłada się miedzianą folię, a następnie oddzielne kompozycje łączy się za pomocą lutowania. Ta metoda uczyniła witraż znacznie lżejszym w porównaniu z wcześniejszą wagą i twardością konstrukcji. Metoda Tiffaniego i w dzisiejszych czasach jest najpopularniejsza w wytwórstwie sufitowych zawieszanych witraży i żyrandoli.

Folia miedziana wykorzystywana w metodzie „tiffany”. Zdj. autora

Dzieło wykonane metodą „tiffany”. Zdj. autora

Witraż – pożyteczny element wykończenia

Współczesne witraże mogą być praktycznie wykorzystane i dopasowane do każdego wnętrza: od sypialni do restauracji. Witraż może być ozdobną przegrodą, przepuszczającą światło, spełnia nie tylko funkcje dekoracyjne, lecz i utylitarne. Jeśli chcecie zmienić atmosferę pokoju, inne środki wystroju wnętrza są bez porównania z możliwościami witrażu: jest on niezastąpiony jeśli chcecie zasłonić nieefektowny widok na zewnątrz, widoczny przez okno, jest to doskonała ochrona od wścibskich sąsiadów, jeśli naprzeciwko waszych okien stoi dom i od ciekawskich przechodniów z zewnątrz, jeśli obok znajduje się ruchliwa ulica.

Wizualna zasłona przed spojrzeniami z ruchliwej ulicy Zdj. autora

Witraż w starym mieście. Zdj. autora

Witraż chroni również od grzejącego słońca w południe jeśli okna waszego domu są skierowane na południe, oraz przed promieniami zachodzącego słońca. W przypadku okien skierowanych na południe, doskonale pasują zimne, chłodne kolory szkieł witrażowych – niebieski, błękitny, zielony (tworzą one efekt cienia). Do okien skierowanych na północ bardziej nada się dominacja ciepłych kolorów (czerwony, pomarańczowy, żółty) – stworzą one efekt ciepła.

Witraż – element bogactwa

Klasyczna i „tiffany” metody wytwarzania witraży – bardzo długie procesy, wymagające wiele pracy i drogie. Jeśli tworzy się według indywidualnych projektów, są one przygotowywane przez artystów według konkretnego wystroju, materiały są dosyć drogie. Witraż - to bogactwo, na które mogą sobie pozwolić osoby mające wyrafinowany gust, którzy pragną inwestować w wystrój swojego wnętrza, stworzyć w pomieszczeniu niepowtarzalną aurę. Szkło organicznie pasuje z metalem, drewnem, plastikiem, tekstylią. Ważne, by witraż został wykonany pasującą do otoczenia techniką. Na przykład, w wystroju klasycznym doskonale wyglądają witraże klasyczne z metalowym (ołowianym, miedzianym) szkieletem, w którym wstawione są kolorowe szkła.

Egzystują jednak współczesne technologie i materiały, wystarczająco ekonomiczne, które pozwalają stworzyć witraże dobrej jakości. Na przezroczyste albo stonowane szkło nakłada się różne, łatwo dostępne materiały: kolorowe folie, samoprzylepną giętką taśmę ołowianą, farby ceramiczne. Wykonane według tej technologii dekoracje nazywa się witraże nakładane (termin autora).

Jak samemu wykonać witraż

Wykonanie witrażu według nakładanej technologii jest łatwe do wykonania również samemu. Nie będzie do tego potrzebna pracownia, piec i agregat, nie będzie trzeba wytapiać i szlifować szkła i ołowiu, wytwarzać ołowiane szkielety i profile, nie będzie potrzebna temperatura +350°C do wykończenia witrażowego szkła. Cały proces produkcyjny możecie bezpiecznie, cicho i czysto wykonać w swoim pomieszczeniu mieszkalnym, nawet w sypialni bądź kuchni.

Narzędzia i materiały do wykonania witrażu

1. Arkusz szkła

2. Samoprzylepna taśma ołowiana

3. Samoprzylepna folia kolorowa

4. Twardy gumowy wałek do wyrównania i dociśnięcia folii i taśmy ołowianej

5. Nóż do cięcia folii i taśmy

Zdj. autora

Samoprzylepna taśma ołowiana

To giętka taśma z samoprzylepną dolną warstwą, ma profil w formie litery D, przypomina gumową samoprzylepną taśmę do uszczelniania okien. W jej składzie znajduje się 99 proc. drobnego czystego ołowiu z dodatkiem kolorowych metali. Taśma zaprojektowana jest do użytku na powierzchni szkła i mebli. Z jej pomocą można wytworzyć witraż bez cięcia szkła i lutowania złączeń metalowej konstrukcji. Taśmy ołowiane dostępne są w różnych kolorach, niekoniecznie w tradycyjnej szarości ołowiu, bywają niebieskie, brązowe, miedziane, w kolorze starego złota, mosiądzu, białe, czarne, grafitowe, platynowe. Mają różną szerokość – od 3 do 18 mm. Nadają się do naklejania w temperaturze co najmniej +10 C, nie tracą właściwości w temperaturze od -25°C do +100°C. Nie tracą koloru i nie krystalizują się. Samoprzylepna taśma ołowiana charakteryzuje się słabą lotnością materiałów chemicznych (zwłaszcza, jeśli witraż będzie umieszczony między dwoma szkłami okna). Spełnia normy testowe odnośnie mgły, ponieważ została stworzona w Anglii, gdzie klimat jest podobny do panującego na Litwie. Można ją znaleźć w Internecie i zamówić z zagranicy.

Samoprzylepna kolorowa folia

Przezroczysta folia witrażowa – to materiał polieteryczny, zawierający 4 warstwy filtrów ultrafioletowych, nie pozwala na wyblaknięcie koloru. Dzięki nim folia nie ściera się i nie ściąga, jest odporna na wilgoć i promienie słoneczne oraz zatrzymuje 90 proc. promieniowania ultrafioletowego. Jedna strona jest samoprzylepna, jednak dla lepszej lepkości zalecam zwilżyć ją wodą destylowaną. Takie folie wykorzystywane są do tonowania/laminowania szkła. Folię można znaleźć w sklepach dla artystów, w sklepach artykułów biurowych, sklepach z upominkami i robótek ręcznych.

Narzędzia

Twardy gumowy wałek potrzebny do dociśnięcia taśmy ołowianej i równego naklejania folii bez zmarszczeń i pęcherzyków powietrza oraz do wyrównywania. Nada się również wałek do naklejania tapet, ponieważ jest on również twardy.

Zaleca się taki nóż, żeby wygodnie leżał w reku, jak długopis, podobny do skalpela – dłuższa rączka, krótsze ostrze. Tnie się nim zgodnie z konturem obrazka każdą przyklejoną do szkła oddzielną folię i taśmę ołowianą.

Proces wykonania

1. Przed rozpoczęciem należy koniecznie odtłuścić powierzchnię szkła, na którym będziemy wykonywać witraż. Unikajcie stosowania tradycyjnych środków do czyszczenia szkła i naczyń, ponieważ w ich składzie najczęściej znajdują się materiały do polerowania na bazie silikonu, które pozostawiają na powierzchni szkła warstwę, w związku z czym kolorowa samoprzylepna folia może utracić swoje właściwości lepkości i słabo się przylepiać.

Odtłuszczenie szkła. Zdj. autora

1. Witraż wykonuje się w czystym i suchym pomieszczeniu

Tafla szkła na rysunku. Zdj. autora

Taflę szkła nakłada się na rysunek.

2. Przyłóżcie do szkła samoprzylepną folię odpowiedniej wielkości i koloru nad  fragmentem rysunku i przyklejcie.

Przyklejanie samoprzylepnej folii. Zdj. autora

3. Za pomocą gumowego twardego wałka wyrównajcie folię dla uzyskania równego przyklejenia bez zmarszczek.



Wyrównanie folii za pomocą wałka. Zdj. autora

4. Równo zgodnie z konturami rysunku za pomocą noża odetnijcie i usuńcie niepotrzebne części przezroczystej kolorowej folii.



Wycinanie folii zgodnie z konturami. Zdj. autora

a) Oczywiście, będzie tak, że brzegi jednej folii najdą na drugą, przyklejoną wczesnej.

b) Za pomocą noża według linii rysunku obetnijcie tę folię, której brzegi zakrywają drugą, a chcąc usunąć niepotrzebne resztki z powierzchni sąsiedniej folii, za pomocą noża podnieście wolny brzeg nachodzącej resztki.

c) Zerwijcie nożem tę resztkę. Łatwo ją zerwać. (foto 006c)



A



B



C

5. Taśmę ołowianą naklejajcie miarowo dociskając. Nie naciągajcie zbyt mocno. Gdy naklejacie ołowianą taśmę między dwoma kolorowymi foliami, jedna strona taśmy musi być nałożona wzdłuż jednej folii, a druga strona – na sąsiedniej folii, w taki sposób łączy się brzegi tych sąsiednich folii. Gdy naklejacie ołów na zewnętrzne brzegi rysunku, jedna strona taśmy musi wzdłuż przykrywać folię, a druga strona – szkło.

Naklejanie samoprzylepnej taśmy ołowianej Zdj. autora

6. Po obklejeniu wszystkich konturów ołowiem, dociśnijcie taśmę za pomocą gumowego wałka.

Wyrównanie taśmy ołowianej za pomocą wałka. Zdj. autora

Delektujcie się cudem ze szkła i światła, stworzonym waszymi rękami.

Przygotował Piotr Šičiov

Prace i zdjęcia wykonane przez autora

----

Przeanalizujmy również inne technologie wytwarzania witraży

Każda z nich zaczyna się od wybrania rysunku witrażu. Wybierając rysunek należy koniecznie trzeźwo ocenić możliwość jego odzwierciedlenia na witrażu.

Główne trudności – ograniczony zbiór kolorów (w najlepszym przypadku kilkadziesiąt) i odtworzenie drobnych szczegółów. Następnie, gdy odrzucimy drobne szczegóły, obrazek nie może stracić swojego piękna. Na szczęście, współczesne środki komputerowe pozwalają szybko i dokładnie pokazać jak będzie wyglądać witraż, wytworzony na podstawie jednego czy drugiego obrazka. Stwarzają one również możliwość szybkiego wytworzenia szablonu, na podstawie którego zostanie wykonany witraż. Szablon przyszłego witrażu zazwyczaj jest wykonywany na papierze w stosunku 1:1. Szablon może być kolorowy i czarno-biały. Przeznaczenie szablonu – oznaczenie wszystkich granic elementów witrażu. W rzeczywistości, te elementy tworzą zewnętrzny wygląd witrażu.

Wykonując witraż ważne jest ustalenie jego przeznaczenia i miejsca zamontowania. Przecież może on mieć jednostronne, jak i dwustronne pokrycie konturu. Wykonanie dwustronnego witrażu jest, oczywiście, dwukrotnie bardziej skomplikowane, ponieważ całą pracę trzeba wykonać dwa razy, tworząc rysunek z obu stron szkła (oczywiście, lustrzanych). Taki witraż wygląda prawie jak prawdziwy i nie ma sztucznego wyglądu. Dlatego tam, gdzie witraż jest widoczny z obu stron (w drzwiach, na werandzie, w parawanie), trzeba wytwarzać tylko dwustronne witraże. Tam, gdzie witraż zawsze będzie widoczny tylko z jednej strony (wysoko umiejscowione okno, nisza w ścianie, z zainstalowanym oświetleniem), można wykonać i jednostronne. Urzeźbienia konturów muszą być skierowane w stronę widza.

Najczęściej właśnie technika stworzenia brzegów (konturu) elementów nadaje wygląd witrażowi. Dlatego po tym, gdy kontur zostanie ukończony, następuje proces malowania szkła, a jest on prawie jednakowy dla wszystkich rodzajów imitacji witraży. Witraże imitacyjne prawie zawsze wykonywane są z jednolitej, jednej tafli szkła. Przeanalizujmy jednak różne sposoby stworzenia konturów elementów witrażu.

Witraże z drewnianymi konturami elementów

To stosunkowo oryginalne witraże, które przedstawiają najczęściej abstrakcyjne obrazy albo zwyczajne obrazki o tematyce przyrodniczej bez fabuły. Często są to po prostu kontury bardzo rozgałęzionego drzewa z zamkniętymi powierzchniami między gałęziami. Wyglądają bardzo ozdobnie, zwłaszcza na werandach i w drewnianych drzwiach. Kontur jest zazwyczaj tonowany kolorem ramki, w którą wstawiony jest witraż. Elementy witrażu są masywne i jest ich tylko kilka. Naprawdę majestatyczne, specjalnie wytworzone ramy.

Jeśli nie zachwyci was mnogość elementów, wykonanie takiego konturu nie jest skomplikowane. Trzeba znaleźć bardzo rozgałęzioną część drzewa i po wybraniu płaszczyzny, na której znajduje się większość gałązek, ostrożnie przeciąć drewno wzdłuż, tak żeby powstały dwie strony pnia. Gałązki, których nie ma w przekroju pnia są albo usuwane, albo przenosi się je na płaszczyznę przekroju, wypełniając puste miejsca. Drewno doszlifowuje się, tonizuje się i przykleja się do szkła. Można użyć biurowego kleju (ciekłe szkło) albo kleju moment, który jest na bazie cjanokrylatu (sprzedawane w małych tubkach w sklepach gospodarstwa domowego).

Podstawą drugiego sposobu wytwarzania konturów drewnianych jest wykorzystanie krzywych gałązek albo korzeni drzewa. Wykorzystując wrzątek albo suszarkę budowlaną bądź generator pary, można samemu wykrzywić gałązki. W tym celu wykonuje się tablicę – szablon, wbija się w niego gwoździe. Gałązkę przez kilkanaście minut moczy się w wodzie, a następnie przymocowuje się do szablonu, mocno wyginając ją między wbitymi gwoździami i suszy się ją. W ten sposób można uzyskać najdziwniejsze kontury, a za ich pomocą stworzyć posiadające już fabułę witraże z drobnymi detalami. Właśnie one wyglądają znakomicie.

Imitacja „prawdziwego” witrażu z ołowianymi konturami

Praktycznie nie ma możliwości odróżnienia takiego witrażu od prawdziwego, zwłaszcza jeśli jest dwustronny z jakościowo pomalowanym szkłem. Technologia produkcyjna: jest do kupienia ołowiano-cynowy lut, który jest przeznaczony do prac lutowniczych. Ma on postać drutu, a jego średnica wynosi kilka milimetrów. Jeśli przepuścilibyśmy go przez obrabiarkę walcową, otrzymalibyśmy płaski pasek, wówczas można z niego wyciąć również kontury elementów. Do szkła przylepia się je za pomocą kleju cjanokrylatowego. Kontur elementu formowany jest z dwóch stron, maluje się szkło. W odległości 1 – 2 merów taki witraż wygląda absolutnie jak klasyczny, mający wyraziście blady odcień.

Witraż z konturem lakierowanym

To najpopularniejsza i najtańsza technika wytwarzania witraży. Zewnętrzny widok takich witraży nie dorównuje, oczywiście, „ołowianym”, jednak z natury wyglądają nieźle, zwłaszcza gdy jest wykonany jakościowo.

Do wykonania konturu rysunku wykorzystuje się bardzo gęsty lakier, a żeby kontur uzyskał „metalowy” wygląd, do lakieru dodaje się pył aluminium albo z brązu. Konsystencja mieszanki – jakby śmietana. Wypełnia się nią dużą strzykawkę i za jej pomocą wykonuje się kontur (wyciska się mieszankę). Chcąc nadać witrażowi „zdrowy” wygląd, po to, żeby uformować analogiczne do ołowianego paska pole, prawie wyschnięty wałek lakieru łatwo się przyklepuje.

Niezaprzeczalnym plusem takiej „lakierowej” technologii jest możliwość stworzenia witrażu na żłobkowanych szkle. Niekiedy takie szkło wygląda o wiele ładniej niż zwyczajne płaskie. Zwłaszcza jeśli witraż jest wykorzystywany do oprawy dużej lampy albo do wysoko zamontowanych okien.

Inaczej niż klej cjanokrylatowy, który wysycha w ciągu kilku sekund, witraż lakierowany w związku z grubym konturem z lakieru schnie stosunkowo długo. Chcąc przyśpieszyć schnięcie, do kleju czasami dodaje się silikat.

Jednym z wariantów lakierowanego konturu jest kontur z żywicy epoksydowej. Jednak praca z nim jest cięższa niż z lakierem.

Zatem, niezależnie od techniki uformowania witrażu, proces jego produkcji zaczyna się od przygotowania obrazka. Gdy obrazek jest przygotowany, nakłada się na niego czyste i odtłuszczone acetonem szkło. Następnie na szkło nakłada się kontur za pomocą wybranej technologii.

Gdy kontur już jest przygotowany, można zacząć malować szkło. Ponieważ witraże zazwyczaj są eksploatowane w warunkach komfortowych wewnątrz pomieszczenia, wymagania wobec mieszanki koloryzującej są minimalne. Musi szybko przyklejać się do szkła i musi być możliwość nadania jej odpowiedniego odcienia. Zaschnięta mieszanka musi być przezroczysta. Przygotowaną mieszanką zazwyczaj zalewa się „wanienkę” elementu witrażu, która powstaje po uformowaniu konturu elementu.

Mieszanki mogą być na przykład takie:

1. Lakier meblowy, rozpuszczalnik, artystyczne farby olejne.

2. Lakier nitroceloluzowy, rozpuszczalnik i pasta w potrzebnym kolorze, uzyskana z wkładu automatycznego pisaka.

3. Lakier nitroceloluzowy albo alkilowy i przeznaczona do niego pasta zawierająca odcień.

4. Klej БФ-2, aceton i rozpuszczające się w spirytusie farby albo pasta, uzyskana z wkładu automatycznego pisaka.

5. Żelatyna (spęczniałą w wodzie) i farba anilinowa przeznaczona do barwienia ubrań. Po wyschnięciu taką mieszankę zaleca się pokryć przezroczystym lakierem nitoceloluzowym albo rozpuszczonym w acetonie klejem БФ-2.

Niekiedy witraże wykonuje się i bez konturów. W takim przypadku kolorowa mieszanka jest umieszczana na szkle za pomocą rozpylacza. A do formowania elementów używa się szablonów, wykonanych z grubego papieru, w którym wycina się fabułę malowanych elementów. Takim sposobem (w związku z skomplikowaniem szablonów) wykonanie obrazka z fabułą jest dosyć skomplikowane. A wykonanie abstrakcyjnego obrazka, składającego się z kilku jednakowych powtarzających się elementów, jest bardzo łatwe. Zazwyczaj robi się to wtedy, gdy witraż trzeba wykonać po to, żeby szkło przepuszczało światło, jednak zasłaniało widok (parawan, okienka prysznicowe bądź w drzwiach łazienki itd.).

Zamiast rozpylacza można użyć pędzla. Technika jest stosunkowo oryginalna i daje ciekawy efekt. Z bliska obrazek wygląda abstrakcyjnie i jest pokryty plamami. Jednak wystarczy odsunąć się na kilka metrów i niespodziewanie odsłania się fabuła obrazka, czasami nawet bardzo skomplikowana.

Wykonując witraż, który zostanie wstawiony w ramkę, oceńcie wielkości wcięć ramy, ponieważ grubość konturów zazwyczaj wynosi kilka milimetrów.

W zasadzie to są wszystkie główne „tajemnice” samodzielnego wytworzenia witraży.